kontrast A A A
|

Wspólnie ku samowystarczalności — społeczności energetyczne przyszłością obszarów wiejskich?

W dobie wyzwań związanych ze zmianami klimatu i nieprzewidywalnych problemów ze scentralizowanymi systemami energetycznymi, społeczności wiejskie i przedsiębiorstwa muszą coraz częściej zmagać się z konsekwencjami przerw w dostawach prądu i braków energii. Poniższy artykuł zagłębia się w krajobraz alternatywnych rozwiązań energetycznych, odkrywając potencjał społeczności energetycznych jako sposobu na zapewnienie bardziej niezawodnej i opłacalnej energii dla mieszkańców obszarów wiejskich. Eksplorując koncepcję oraz wpływ na skalę lokalną i globalną "społeczności energetycznych", a także wchodzących w ich zakres "spółdzielni energetycznych", staraliśmy się rzucić światło na znaczenie wspierania zrównoważonych, odpornych systemów, mogących poprawić warunki życia na obszarach wiejskich i przysłużyć się ochronie środowiska.

Każda osoba posiadająca gospodarstwo lub firmę na wsi, ma świadomość zagrożeń jakie niesie za sobą opieranie się w pełni na energii płynącej ze scentralizowanej sieci, a wydarzenia globalne ostatnich lat, jeszcze silniej podkreśliły kruchość systemów, na których przyszło nam się opierać. O ile dla części mieszkańców wsi krótkie przerwy w dostawie energii sprowadzają się często do jedynie krótkiego, akceptowalnego dyskomfortu, o tyle przedsiębiorcy i rolnicy ich doświadczający, często doznają poważnych strat, zmuszających do szukania nowych, bezpieczniejszych dróg pozyskiwania prądu i ciepła; pozwalających ograniczyć scenariusze, w których przykładowy zakład musi wstrzymać prace, a rolnik traci warzywa przechowywane w chłodni lub musi posiłkować się własnym generatorem dla utrzymania pracy przy np. porannym dojeniu stada krów. 

Problemy świata nie ominą naszych wsi i miasteczek. Szkic obrazu rysowanego na początku wieku, zawierający zarys problemów, z jakimi przyjdzie nam się zmierzyć w najbliższych dziesięcioleciach, nabiera barw. Zmiany klimatyczne, to już nie tylko powszechnie postrzegana wizja tropikalnego lata na święta wielkanocne (fałszywa) lub problem dalekich nam państw, ale i bliższe, bardziej namacalne i niebezpieczne dla nas, ekstremalne zjawiska pogodowe z którymi coraz częściej musimy się zmagać, a które nieraz, najprościej ujmując — pozbawiają nas prądu, bezpieczeństwa i środków do życia. Przykłady i dowody tego piętrzą się z każdym kolejnym rokiem, występując w coraz większej skali. 

  • Lipiec 2021 roku
    • Ponad 150 tys. odbiorców pozbawionych prądu przez przechodzące 15 lipca nawałnice.
  • Październik 2021 roku
    • W czwartek 21 października, przez potężne wichury w całym kraju, bez prądu pozostawało około 300 tys. gospodarstw domowych.
  • Styczeń 2022 roku
    • Przez silne wiatry, tylko 17 stycznia bez prądu o godz. 13 na terenie całej Polski było 321 791 odbiorców.
  • Luty 2022 roku
    • Według rządowego centrum bezpieczeństwa, 19 lutego z powodu silnego wiatru przerwy w dostawie energii występowały u 1  144 487 odbiorców.
  • 17 stycznia i 17 lutego 2022 roku
    • Rekordowa na tle całej 242-letniej historii polskiej meteorologii aktywność burzowa, przyniosła po 20 tysięcy wyładowań atmosferycznych — wskaźniki te pasują bardziej do środka okresu wakacyjnego, niż ferii zimowych.
  • W ciągu ostatnich 10 lat nad Polską przeszło 109 trąb powietrznych, z czego aż 61 między 2019 a 2021 rokiem – wynika z danych ESWD.
     
  • Jak podaje Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, przeprowadzone analizy z lat 2001–2019 wykazują, że z powodu zjawisk ekstremalnych Polska traci rocznie średnio 6 mld zł, a w sumie, w ciągu niespełna dwóch dekad ekstremalne zjawiska pogodowe spowodowały około 115 mld zł strat bezpośrednich(źródło).

Przykłady te, według przewidywań opierających się o dostępne obecnie dane i w świetle naszych działań w skali globalnej, będą się jedynie mnożyć i stanowić źródło coraz większego niepokoju i niepewności jutra. O ile dzisiaj, jako społeczeństwo zachodnie ciągle posiadamy komfort pozwalający nam na opinie krytyczne lub negujące zmiany klimatu, tak nie uciekniemy od nasilających się anomalii pogodowych budzących coraz większy niepokój i generujących coraz wyższe koszty.

Szczęśliwie, według zeszłorocznych badań przeprowadzonych przez CBOS, jesteśmy społeczeństwem świadomym zagrożenia jakie przed nami stoi: kwestionuje je jedynie trzy procent badanych, neguje zaledwie jeden[CBOS/2021].

Postawy mieszkańców wsi

To, co może uspokajać na tle przytoczonych zjawisk, to ogólny obraz świadomości potrzeby działania wśród mieszkańców obszarów wiejskich. Jak podaje CBOS w badaniach z roku 2022, większość z nas rozumie potrzebę transformacji energetycznej w Europie i w Polsce. Jedynie 31% osób zamieszkałych na wsi uważa, że wytwarzanie energii powinno opierać się głównie na krajowych zasobach węgla kamiennego. Warto tu zaznaczyć, że główną przesłanką za wprowadzeniem zmian — rzeczą, którą należy brać pod uwagę przy projektowaniu transformacji, jest cena energii i jej koszt dla obywateli ( jeden z głównych motywatorów dla 63% ankietowanych). Priorytetem promocji działań powinny być więc nie tyle korzyści jakie przyniesie dla środowiska naturalnego (jeden z głównych motywatorów dla 48% badanych), ale cena jaką obywatele będą płacić za ogrzanie domu, włączenie światła lub ugotowanie obiadu. 

Załóżmy jednak, że istnieją już dostępne i sprawdzone rozwiązania pozwalające zmniejszyć ceny energii i wykluczenie energetyczne, a przy tym, niejako w ramach “efektu ubocznego” zmniejszyć nasz ślad węglowy, zapewnić czyste powietrze w sezonie grzewczym i uniezależnić się od wielkich graczy na rynku energetycznym. Gdyby takowe istniały, zapewne cieszyłyby się wielką popularnością na naszych wsiach, prawda? 

Społeczności energetyczne

Na wstępie podrozdziału, dla ułatwienia zrozumienia brzmiących obco terminów przybliżmy pełen obraz tego, jak w przyszłości wyglądać może system produkcji i obrotu energii, ukryty pod coraz popularniejszym terminem społeczności energetycznych. 

Jedną z najprostszych, zwięzłą definicję tego terminu w polskim języku, opracowano dotychczas na potrzeby “Manualu Społeczności Energetycznych” — raportu opracowanego przez pierwsze w Polsce centrum technologii spółdzielczych. Według autorów, społeczności energetyczne to różne formy organizacji wspierające rozwój energetyki i angażujące społeczność. Mogą je tworzyć grupy obywateli lub grupy innych podmiotów, dla których energetyka nie jest głównym przedmiotem działalności. Są to np. istniejące już w polskim prawie spółdzielnie energetyczne, klastry energii czy prosumenci zbiorowi, a także planowane jeszcze do wdrożenia do polskiego systemu prawnego: obywatelskie społeczności energetyczne oraz społeczności energetyczne OZE, w szerszym rozumieniu są nimi też mniej wspólnotowe formy organizowania się społeczności wokół zagadnienia energetyki, jak np. elektrownie wirtualne (np. spółdzielców) czy prosumenci wirtualni.

Skrótem i w uproszczeniu, społeczności energetyczne możemy pojmować jako zrzeszenia obywateli i/lub instytucji, istniejące i działające w ramach szerszego terminu energetyki obywatelskiej. Ta, jak sama nazwa wskazuje, bazuje na aktywnym udziale ludzi, organizacji i przedsiębiorstw wykorzystujących naturalne źródła (OZE). Oni właśnie, nazywani są od zbitki słów konsument i profesjonalista, prosumentami — wytwórcami energii elektrycznej powstałej za pomocą należącej do nich instalacji odnawialnych źródeł energii, najczęściej mikroinstalacji fotowoltaicznych.

Idee społeczności energetycznych odzwierciedlają wszystkie zrzeszenia obywatelskie, które w ramach swoich działań zajmują się m.in. wytwarzaniem, magazynowaniem i sprzedażą energii, oraz prowadzeniem usług z tym związanych, takich jak np. ładowanie pojazdów elektrycznych. Ich działalność, opierająca się na interesie wspólnoty, pozwala zwiększyć elastyczność obecnego systemu energetycznego, zapewnić bezpieczeństwo energetyczne na gruncie lokalnym, korzystnie wpływać na środowisko, ale i najważniejsze — zmniejszać ceny energii każdego z udziałowców. 

Fundamentem energetyki obywatelskiej jest bezpośrednie zaangażowanie obywateli. To rozwiązanie funkcjonuje w ramach demokratycznego systemu, który gwarantuje wszystkim uczestnikom możliwość opłacalnego wytwarzania i wykorzystywania energii. Na jego rozwoju skorzystać mogą wszyscy: mieszkańcy miast i wsi, samorządy, przedsiębiorcy, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, a także organizacje pożytku publicznego. Wśród potencjalnych producentów energii znajdują się między innymi szpitale, przychodnie, szkoły, parafie, przedszkola oraz schroniska dla zwierząt. Energetyka obywatelska ma potencjał do rozwoju na terenie całego kraju, w każdym regionie, gminie oraz miejscowości. Przykłady takiego podejścia można zaobserwować na europejskim rynku, gdzie jednym z nich jest:

  • Crevillent, gmina i miasto w Hiszpanii w regionie Walencja — Spółdzielnia działająca w tym regionie zainstalowała i zintegrowała ponad 75 tysięcy paneli fotowoltaicznych w pobliskich elektrowniach słonecznych oraz 2 tysiące modułów paneli fotowoltaicznych na dachach okolicznych budynków. Zyski spółdzielni zwracane są społeczeństwu przez stałe doskonalenie sieci dystrybucji oraz prowadzenie projektów poprawiających jakość życia mieszkańców, takich jak dom opieki. Celem powstania spółdzielni było przede wszystkim podniesienie poziomu samowystarczalności energetycznej obszaru dzięki nowo zbudowanym dachom fotowoltaicznym. Rozwiązanie poprawiło elastyczność sieci, obniżyło koszty mieszkańców i zwiększyło spójność społeczną regionu.

Gdy wiemy już jak wygląda warstwa teoretyczna tej inicjatywy i znamy praktyczny przykład jej zastosowania na europejskim rynku, pozostaje jeszcze pytanie — co z polską perspektywą? Jakie mamy szanse na wprowadzenie podobnych modeli na naszym gruncie? Jakie warunki musimy spełnić? A skupiając się na konkretnym rozwiązaniu, jak…
 

…założyć spółdzielnię energetyczną?

W ostatnich latach obserwuje się rosnące zainteresowanie wykorzystaniem potencjału współpracy społeczności lokalnych w celu stworzenia zrównoważonych rozwiązań energetycznych. Nasz kraj nie jest wyjątkiem, a idea spółdzielni energetycznych staje się coraz bardziej popularnym podejściem do wytwarzania czystej energii w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. Najlepszym narzędziem do ich wdrażania, może być szczegółowo opisujący zagadnienie, warty uwagi podręcznik "Jak założyć i prowadzić Spółdzielnię Energetyczną?". Praca powstała w ramach projektu „RENALDO – Rozwój obszarów wiejskich poprzez odnawialne źródła energii”, pod autorstwem prof. Piotra Banaszuka, Lecha Gryko i Ireneusza Perkowskiego.

Tło, czyli projekt „RENALDO”

W grudniu 2019 r. Komisja Europejska zaakceptowała złożony przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi projekt pt. „Rozwój obszarów wiejskich poprzez odnawialne źródła energii - Renew(able) your Region - RENALDO” polegający na udzieleniu wsparcia eksperckiego w przygotowaniu do utworzenia pilotażowych spółdzielni energetycznych na terenie województwa podlaskiego oraz kujawsko-pomorskiego. Projekt finansowany jest w 100% przez Komisję Europejską w ramach unijnego Programu Reform Strukturalnych i Niemieckiego Ministerstwa Gospodarki i Ochrony Klimatu Niemiec w ramach Europejskiej Inicjatywy Ochrony Klimatu (EUKI). W realizację projektu zaangażowane zostały następujące podmioty: Niemieckie Towarzystwo Współpracy Międzynarodowej (GIZ) – koordynator projektu, Fundacja 100 procent energii odnawialnej (100%), Instytut Rozwoju Społeczności Lokalnej ACTIVUS, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie (KPODR). — źródło: KOWR

Poradnik, mający na celu przybliżenie zasad zakładania i prowadzenia spółdzielni energetycznych, przedstawia korzyści płynące z różnych modeli biznesowych, opisuje krok po kroku proces zakładania spółdzielni energetycznej, oferuje wzory niezbędnych dokumentów oraz wskazuje potencjalne bariery w ich rozwoju. Przede wszystkim jednak, opisuje proces zakładania spółdzielni energetycznej z perspektywy wymagań lokalizacyjnych i technicznych, poprzez wyszczególnienie działań niezbędnych do jej założenia i zarządzania, aż po procedurę rejestracji w Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa wraz z gotowymi wzorami niezbędnych dokumentów. 

Bezpłatny podręcznik, dostępny jest tutaj

Szczegółowo opracowana struktura czyni podręcznik nieocenionym źródłem wiedzy dla osób zainteresowanych społecznościami energetycznymi. Czytelnicy znajdą w nim zarówno podstawy prawne i definicje, jak i wyzwania, przed którymi stają spółdzielnie w trakcie tworzenia i funkcjonowania, a także przydatne linki, uwarunkowania środowiskowe oraz przykładowe biznesplany.

W odniesieniu do tematu Spółdzielni Energetycznych warto także zwrócić uwagę na projekt prowadzony przez naszego partnera, Polską Fundację Innowacji, którego jednym z efektów jest seria filmów nie tylko naświetlających ideę, ale i ukazujących przykłady skutecznych rozwiązań na naszym gruncie. Filmy dostępne są tutaj.

Promując koncepcję spółdzielni energetycznych, Polska podąża za tradycją współpracy na obszarach wiejskich w całej Europie, umożliwiając społecznościom aktywny udział w lokalnym wytwarzaniu czystej energii z korzyścią dla ich regionów. Spółdzielnie energetyczne dają nowe możliwości rozwoju i wspierają społeczeństwo obywatelskie — przy otwartości i gotowości do współpracy mieszkańców, rolników, przedsiębiorców i samorządów, stanowić mogą drogę do osiągnięcia niezależności energetycznej. Kluczową rolę w tym pełnić może opisany poradnik — podstawowe źródło informacji dla każdego, kto chce dogłębnie poznać temat i rozpocząć podróż w kierunku stworzenia spółdzielni energetycznej na swym lokalnym gruncie.
 

Światło w tunelu

Wzrost liczby ekstremalnych zjawisk pogodowych na całym świecie podkreśla pilną potrzebę stworzenia alternatywnych, bezpiecznych źródeł energii. Społeczności energetyczne stanowią obiecujące rozwiązanie dla tych wyzwań, wspierając samowystarczalność, zmniejszając koszty energii i wzmacniając lokalną odporność.

Wiejskie gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa są dobrze świadome zagrożeń związanych z zależnością od sieci energetycznych, doświadczając znacznych strat spowodowanych przerwami w dostawie energii. Zmiany klimatyczne nie są już odległą kwestią; przejawiają się w postaci ekstremalnych zjawisk pogodowych, zagrażając naszemu bezpieczeństwu, naszym zasobom i dostępowi do energii. Dane z ostatnich lat wskazują na rosnącą częstotliwość i skalę tych zdarzeń.

Szczęśliwie, świadomość społeczna narastających zagrożeń jest wysoka, a jedynie niewielki odsetek osób kwestionuje lub zaprzecza zmianom klimatu. Mieszkańcy wsi także rozumieją potrzebę transformacji energetycznej, skupiając się na kosztach energii jako kluczowym czynniku wdrażania zmian.

Dlatego też, Spółdzielnie energetyczne, forma zaangażowania obywateli w produkcję i dystrybucję energii odnawialnej, wydają się być jednym z najlepszych środków na rozwiązanie tych problemów. Dzięki nim obywatele i organizacje mogą aktywnie uczestniczyć w sektorze energetycznym, tworząc bardziej elastyczny, bezpieczny i przyjazny dla środowiska system, jednocześnie obniżając koszty energii dla jego członków. W obliczu rosnących wyzwań, współpraca w zakresie wytwarzania energii może być dla społeczności wiejskich sposobem na adaptację i rozwój wobec niepewnej przyszłości.

Źródła i przydatne linki:

GALERIA